डॉ. दिनकर गंगाधर केळकर उर्फ कवी अज्ञातवासी आज या दुनियेत नसले तरी त्यांनी उभारलेल्या राजा केळकर संग्रहालयातील प्रत्येक ऐतिहासिक वस्तूतून त्यांच्या अचाट परिश्रमाचे कौतुकबोल चिरंतन उमटत राहतील. राजाश्रयाशिवाय केवळ एक व्यक्ती असा अफाट संग्रह उभा करू शकतो हे केळकरांनी दाखवून दिले.
आपले पिढीजात चष्म्याचे दुकान चालवताना डॉ. केळकरांची शोधक दृष्टी मात्र गतकाळाचा वेध घेत होती. जुन्या सरदार घराण्यातील नाना वस्तू जमवण्याचा त्यांना छंदच जडला. मराठेशाहीतील एक प्रसंग या आपल्या कवितेत या अज्ञातवासींनी लिहून ठेवले होते की ' लाख होन खर्चूनी बांधिला रायांनी वाडा... अजून कुणाची द्यावयास वेढा ' . त्यांची स्वतःचीही स्थिती ' लाख क्षण वेचुनी उभारला केळकर संग्रहाचा डोळे दिपवून टाकणारा वाडा ' अशी होती.
अगदी फुंकणीपासून ते अत्तरदाणीपर्यंत त्यांनी रोजच्या वापरातील नाना चीजा जमा केल्या. विविध प्रकारचे दिवे , अडकित्ते , गंजीफा , सोंगट्या , शस्त्रे , पानदाने , पेटारे , दरवाजे , मूर्ती , कात्र्या , कळसूत्री बाहुल्या असा केळकरांचा खजिना समृद्ध , संपन्न होऊ लागला. कोथरुड येथून त्यांनी मस्तानीचा महाल उचलून आणला आणि संग्रहालयात हुबेहूब तसा उभा केला.
क्रौंचाच्या मृत्यूतून रामायण निर्माण झाले तर केळकरांचा मुलगा राजा याच्या मृत्यूतून संग्रहालयालाचे महाकाव्य जन्माला आले. त्यांनी संग्रहालयाला राजाचेच नाव दिले. हे संग्रहालय जुन्या वस्तूंचा मांडलेला नवा बाजार असून ते सुंदर काव्यच वाटते. पंधरा ते वीस हजार वस्तूंचे हे देखणे संग्रहालय पाहताना केळकरांनी त्यासाठी किती वणवण केली , सारा देश कसा पायथा घातला ते आठवत राहते.
१९२२ साली एका खोलीच सुरू झालेला हा अद्भुत संग्रहालय संसार वाड्याच्या वाड्याच्या सा-या दालनातून फोफावला आणि कीर्ती सुगंध तर परदेशातही दरवळला. राणी एलिझाबेथ यांनीही हे वैभव पाहून आनंदोद्गार काढले होते. केळकरांनी कधीच पैशाची पर्वा केली नाही. या छंदासाठी त्यांनी पत्नीचे दागिने विकले , एवढेच नव्हे तर पत्नीला वारसाहक्काने मिळालेले करमाळ्याचे घरही विकले. हातधुलाईचे धोतर आणि तसाच झब्बा घालून काका केळकर संग्रहालयातून फिरू लागले की त्या गतवैभवाचे तेज त्यांच्या डोळ्यातून त्यांच्या वाणीतून प्रकटू लागे.
कै. राम गणेश गडकरी हे त्यांचे गुरू होते. अज्ञातवासी नावाने ते कवी म्हणूने ख्यातनाम झाले आणि जे न देखे रवी ते अशी दृष्टी लाभलेल्या अज्ञातवासीनी अज्ञात इतिहासाच्या देशभरातील असंख्य गुहा ढुंडाळून चीजवस्तू जमवल्या. त्याच्यांतल्या कवी आणि त्यांच्यातला संग्राहक यांचा सुंदर मिलाफ संग्रहातील दिसतो आणि ऐतिहासिक वस्तूंबद्दलच्या प्रेमाच्या सामाजिक प्रगल्भतेचा वेगळा आविष्कार जाणवतो.
 |
| जय / Jay |
 |
| सुर्य / Sun |
 |
| कालियामर्दन कृष्ण आणि भगवान शिव / Krishna on Kaliyamardan and Lord Shiva |
 |
| काली / Maa kali |
 |
| भगवान गणेश / Lord Ganesh |
 |
| गंगा - जमनी गडवे / Ganga - Jamni Vessels |
 |
| अडकित्ता |
 |
| तबक |
 |
| तोफ गोळे / Cannon Balls |
 |
| बारूद / Gun powder boxes |
 |
| ताजमहाल प्रतिकृती / Model of Taj Mahal |
 |
| चिलखत / Armor |
 |
| राम लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न सीता हनुमान |
 |
| कृष्ण आणि सुदामा / Kishna and Sudama |
 |
| अश्वारूढ गणेश / Lord Ganesh On The Horse |
 |
| चर्मचित्र / paintings on he Animal skin |
 |
| भगवान कृष्ण / Lord Krishna |
 |
| सुर्य देव / Lord Sun |
 |
| मस्तानी महाल / Palace Of Mastani |
 |
| श्री विष्णू / Lord Vishnu |
या संग्रहालयाचे वैशिष्ट्य आहे ते म्हणजे दिवे आणि अडकित्ते. दिव्यांचे असंख्य प्रकार इथे बघायला मिळतात. लामणदिवे, समया, कंदिल यांचे नक्षीकाम केलेले अगणित प्रकार आहेत. मस्तानीचा महाल हे या संग्रहालयाचे आणखी एक वैशिष्ट्य. मस्तानीचा महाल बघतांना आपण नकळत त्याकाळात पोहचतो. लहान मुलांची खेळणी, जुन्या काळातील स्वयंपाकाची भांडी, जुनी शस्त्रास्त्रे, हस्तीदंती वस्तु, हस्तलिखीते, कातडी बाहुल्या, वस्त्र प्रावरणे, आरसे, जुन्या काळच्या प्रसाधनाच्या पेट्या म्हणजे आज ज्याला आपण मेकप बॉक्स म्हणतो त्यांचेही खूप प्रकार इथे बघायला मिळतात. या वस्तु त्यांच्या काळावधीनुसार वर्गीकरण करुन इथे ठेवण्यात आल्या आहेत. हा संग्रह बघतांना मानवी इतिहास आपल्यापुढे जिवंत होऊन उभा ठाकतो.
स्वतः केळकर आज भूतकाळाचा झाला असले तरी संग्रहालयाच्या प्रवेशद्वारावरच लावलेल्या त्यांच्याच कवितेच्या ओळी त्यांची आठवण देत राहतात...
विसर मला पण न विसर ही येथील अमर कला ,
धुंद करील गतकालीन शिल्प इथे सहज तुला...
The
Raja Dinkar Kelkar Museum is in Pune, Maharashtra, India. It contains the collection of Dr Dinkar G. Kelkar (1896–1990), dedicated to the memory of his only son, Raja, who died an untimely tragic death. The three-storey building houses various sculptures dating back to the 14th century.There are also ornaments made of ivory, silver and gold, musical instruments (a particularly fine collection), war weapons and vessels, etc.
The collection was started around 1920 and by 1960 it contained around 15,000 objects. In 1962, Dr Kelkar handed his collection to the Department of Archaeology within the Government of Maharashtra.
The museum now holds over 20,000 objects of which 2,500 are on display. These consist of mainly Indian decorative items from everyday life and other art objects, mostly from the 18th and 19th centuries. The museum's collection depicts the skills of the Indian artists of the time. The door frames, vessels, ornaments, musical instruments, paintings and carvings represent outstanding examples of their art.
One part of particular interest is the "Mastani Mahal". Raja Kelkar made a attempt at depicting the palace of Mastani, (wife of the Peshwa Baji Rao I) with its remnants. A beautiful piece in the collection is the carving of lord Ganesha on the seed; the idol of lord Ganesha is shown with his trunk towards the left, which is quite rare and difficult to build or draw.
या संग्रहालयाचे वैशिष्ट्य आहे ते म्हणजे दिवे आणि अडकित्ते. दिव्यांचे असंख्य प्रकार इथे बघायला मिळतात. लामणदिवे, समया, कंदिल यांचे नक्षीकाम केलेले अगणित प्रकार आहेत. मस्तानीचा महाल हे या संग्रहालयाचे आणखी एक वैशिष्ट्य. मस्तानीचा महाल बघतांना आपण नकळत त्याकाळात पोहचतो. लहान मुलांची खेळणी, जुन्या काळातील स्वयंपाकाची भांडी, जुनी शस्त्रास्त्रे, हस्तीदंती वस्तु, हस्तलिखीते, कातडी बाहुल्या, वस्त्र प्रावरणे, आरसे, जुन्या काळच्या प्रसाधनाच्या पेट्या म्हणजे आज ज्याला आपण मेकप बॉक्स म्हणतो त्यांचेही खूप प्रकार इथे बघायला मिळतात. या वस्तु त्यांच्या काळावधीनुसार वर्गीकरण करुन इथे ठेवण्यात आल्या आहेत. हा संग्रह बघतांना मानवी इतिहास आपल्यापुढे जिवंत होऊन उभा ठाकतो.
अप्रतिम मिञा खूप छान वाटले
ReplyDelete